Op de ministeriële conferentie van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) hebben de 164 lidstaten donderdagnacht een langverwacht akkoord gesloten over een soepeler patentbeleid ten aanzien van coronavaccins. Volgens de Europese Commissie is het een akkoord dat vooral in Afrika goed nieuws brengt, maar in het Europees Parlement wordt ontgoocheld gereageerd.

Over de al dan niet tijdelijke opheffing van de patenten op vaccins, behandelingen en medicijnen tegen het coronavirus wordt al gesproken sinds de pandemie meer dan twee jaar geleden uitbrak. Zo'n vrijstelling moet het mogelijk maken de wereldwijde productie van die middelen te verhogen zonder dat de intellectuele eigendomsrechten die erop rusten, en die in handen zijn van de farmasector, met de voeten getreden worden. Vooral ontwikkelingslanden, waar door een tekort aan beschikbare vaccins de vaccinatiegraad vaak erg laag is, zouden daarvan profiteren.

Na lange onderhandelingen is nu dus eindelijk een akkoord gevonden in de schoot van de WTO. Het is namelijk op dat niveau dat de Overeenkomst inzake de handelsaspecten van de intellectuele eigendom (TRIPS) van toepassing is. Een vrijstelling wordt daarom ook vaak een "TRIPS waiver" genoemd. Het akkoord van afgelopen nacht laat toe dat er een vrijstelling komt voor bepaalde procedurele verplichtingen onder de TRIPS-overeenkomst. Dat moet de snelle productie en export van coronavaccins mogelijk maken zonder dat daarvoor noodzakelijk het akkoord van de patenthouder nodig is, terwijl het kader voor intellectuele eigendomsrechten behouden blijft.

"Het is altijd ons standpunt geweest dat een goed functionerend systeem voor intellectuele eigendom ons kan helpen om in recordtempo vaccins te ontwikkelen en op te schalen. Toch hebben we meer dan een jaar lang de inspanningen geleid om tegemoet te komen aan de zorgen die veel WTO-leden, met name de ontwikkelingslanden, hebben wat betreft duidelijkheid en flexibiliteit", reageert Europees commissaris voor Handel Valdis Dombrovskis op het akkoord. 

Het akkoord om nu een aantal "verduidelijkingen" aan te brengen bij de TRIPS-overeenkomst en voor de "vrijstelling van bepaalde verplichtingen" te zorgen, toont volgens Dombrovskis dat de inspanningen van de Commissie voor resultaat gezorgd hebben. "Dit is vooral goed nieuws voor Afrika", zegt hij. De Raad van de Europese Unie, die de 27 lidstaten vertegenwoordigt, heeft al laten verstaan de analyse van de Commissie te delen.

In het Europees Parlement wordt minder enthousiast gereageerd. Kathleen Van Brempt (Vooruit), lid van de parlementaire commissie Internationale Handel, spreekt van een belangrijke politieke doorbraak en een eerste stap, maar steunt de kritiek dat de overeengekomen waiver enkel coronavaccins dekt, en niet de coronatests- en geneesmiddelen. "Dat is een vergissing", zegt ze. "De pandemie is nog niet voorbij: testen en behandelen zijn cruciaal om COVID-19 in te dijken."

Sara Matthieu (Groen), lid van dezelfde commissie, is scherper. "De verwachtingen om van vaccins en behandelingen eindelijk een publiek goed te maken door tijdelijk de eigendomsrechten op te schorten, waren hoog. Maar de olifant heeft een muis gebaard." Ook zij betreurt dat het akkoord geen betrekking heeft op tests en behandelingen.

"De tekst recycleert vooral bestaande flexibiliteiten, en werpt bovendien zelfs bijkomende barrières op voor zowel invoer als export", gaat Matthieu verder. "In de praktijk zullen we met deze deal geen betere toegang tot covidvaccins en -behandelingen verzilveren. Het gaat enkel over procedures, aan intellectuele rechten wordt niet geraakt. Een overwinning voor big pharma dus, met een verpletterende verantwoordelijkheid vanuit Europa."

Matthieu wijst erop dat de WTO binnen het half jaar wel zal moeten beslissen over een eventuele uitbreiding van de waiver naar tests en medicijnen. Volgens Van Brempt zal de bredere discussie over intellectuele eigendomsrechten dan weer terugkomen in de onderhandelingen over het internationaal pandemieverdrag. "De tekst daar mag geen knip- en plakwerk zijn van de deal van deze nacht, maar moet kaderen in een brede strategie rond de mondiale gelijke toegang tot medische producten", besluit ze.